Wyłączenie wspólnika spółki z ograniczoną odpowiedzialnością na podstawie art. 266 kodeksu spółek handlowych

Wyłączenie wspólnika spółki z ograniczoną odpowiedzialnością stanowi niekiedy ostatnią deskę ratunku, pozwalającą na normalizację funkcjonowania spółki, zaburzonego przez działania lub zaniechania wspólnika mniejszościowego. Niniejszy tekst stanowi jedynie zarys problematyki, której znajomość może okazać się przydatna dla wspólników spółek z ograniczoną odpowiedzialnością lub osób dopiero planujących realizację wspólnego przedsięwzięcia gospodarczego w tej formie prawnej.

Czym jest wyłączenie wspólnika i kto może go żądać?

Wyłączenie wspólnika na podstawie art. 266 kodeksu spółek handlowych jest instytucją pozwalającą na przymusowe przejęcie udziałów wspólnika, w stosunku do którego zachodzą tzw. ważne przyczyny, przez pozostałych wspólników lub osoby trzecie, za cenę ustaloną przez sąd.

Z wyrażonym w pozwie żądaniem wyłączenia wspólnika występują wszyscy pozostali wspólnicy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, których udziały stanowią łącznie więcej niż połowę kapitału zakładowego. Możliwe jest jednak złagodzenie powyższego wymogu w umowie spółki, która może pozwolić na wystąpienie z takim żądaniem mniejszej liczbie wspólników, o ile ich udziały stanowią łącznie więcej niż połowę kapitału zakładowego.

Czym są „ważne przyczyny” dotyczące wspólnika?

Kodeks spółek handlowych nie definiuje w żaden sposób pojęcia „ważnych przyczyn” dotyczących wspólnika, których zaistnienie stanowi przesłankę wystąpienia z powództwem o jego wyłączenie. Niemniej jednak bogate orzecznictwo w tym zakresie pozwala przyjąć, że przyczyny te powinny, w szczególności:

1. utrudniać lub uniemożliwiać dalszą działalność spółki w dotychczasowym składzie personalnym wspólników;
2. mieć obiektywny charakter, tj. nie ograniczać się wyłącznie do osobistej niechęci wspólników występujących z powództwem w stosunku do wspólnika, którego ma dotyczyć wyłączenie;
3. mieć charakter trwały, a nie jedynie przejściowy (muszą istnieć zarówno w chwili wniesienia powództwa, jak i w chwili orzekania, a ich natura nie może być przejściowa).

Dodać należy, że „ważne przyczyny” mogą mieć zarówno charakter zawiniony (np. prowadzenie przez wspólnika działalności konkurencyjnej w stosunku do spółki, czy korzystanie z tajemnicy przedsiębiorstwa spółki w celu realizacji swoich prywatnych przedsięwzięć, w braku jakiegokolwiek porozumienia z pozostałymi wspólnikami lub spółką), jak i zupełnie niezawiniony (np. choroba wspólnika, trwale uniemożliwiająca jego uczestnictwo w zgromadzeniach wspólników, prowadząc do powstania sytuacji tzw. pata decyzyjnego, z uwagi na niemożność uzyskania stosownego quorum w głosowaniach nad istotnymi dla bieżącej działalności spółki kwestiami).

Nie stanowi jednak „ważnej przyczyny” dotyczącej wspólnika przyczyna wspólna wszystkim wspólnikom (w tym żądającym wyłączenia) lub konflikt wspólników, za którego powstanie odpowiadają również (lub wyłącznie) wspólnicy żądający wyłączenia. – W takim przypadku zasadne może okazać się wystąpienie z powództwem o rozwiązanie spółki, na podstawie art. 271 kodeksu spółek handlowych.

Skutek wyłączenia

O żądaniu wyłączenia wspólnika sąd orzeka wyrokiem. Wydając wyrok wyłączający wspólnika, sąd oznacza w nim m.in.:

1. cenę przejęcia udziałów, ustaloną na podstawie wartości rzeczywistej w dniu doręczenia pozwu;
2. termin zapłaty ceny przejęcia udziałów wraz z odsetkami naliczanymi od dnia doręczenia pozwu (przy czym brak zapłaty ceny przejęcia udziałów w wyznaczonym terminie czyni wyrok bezskutecznym, a zatem w takiej sytuacji nie dochodzi do wyłączenia wspólnika).

Sąd zobowiązany jest do ustalenia ceny przejęcia udziałów na podstawie ich „rzeczywistej wartości w dniu doręczenia pozwu” (art. 266 § 3 kodeksu spółek handlowych). Choć pojęcie to nie zostało zdefiniowane przez prawo, przyjmuje się, że „wartość rzeczywista” jest tożsama z „wartością rynkową”. W celu jej ustalenia, co do zasady, sąd dopuszcza przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego. W praktyce to właśnie spór stron o prawidłowość wyceny udziałów wyrażonej w tej opinii stanowi znaczną część postępowania – brak bowiem jednolitych, stosowanych we wszystkich sprawach kryteriów wyceny. Jest to szczególnie trudne, gdy udziały w danej spółce nigdy wcześniej nie były przedmiotem obrotu (a zatem nie sposób znaleźć łatwy punkt odniesienia dla określenia ich „wartości rynkowej”).

Zabezpieczenie powództwa

Ze względu na długotrwały charakter postępowania w sprawach o wyłączenie wspólników, w praktyce często dla osiągnięcia jego celu konieczne jest wystąpienie (najczęściej wraz z pozwem) z wnioskiem o udzielenie przez sąd zabezpieczenia roszczenia. Poza zabezpieczeniem na zasadach ogólnych, kodeks spółek handlowych przewiduje możliwość zastosowania specyficznego sposobu zabezpieczenia, polegającego na „zawieszeniu wspólnika w wykonywaniu jego praw udziałowych”.

Przesłanką zabezpieczenia w opisywanym trybie jest wystąpienie „ważnych powodów” uzasadniających jego zastosowanie (należy mieć na uwadze, że pojęcie to nie jest tożsame z pojęciem „ważnych przyczyn” uzasadniających wyłączenie wspólnika). Są nimi najczęściej okoliczności, które sprawiają, iż bez zastosowania zabezpieczenia funkcjonowanie spółki stałaby się znacznie utrudnione lub niemożliwe (np. paraliżujące działalność organów spółki nadużywanie przez wspólnika prawa do indywidualnej kontroli).

Warto w tym zakresie wskazać, że zawieszenie wspólnika w wykonywaniu jego praw udziałowych może dotyczyć zarówno wszystkich jego praw jako wspólnika, jak i jedynie ich części (a więc, stosownie do podanego przykładu – np. na zawieszeniu prawa do indywidualnej kontroli).

Podsumowanie

Wytoczenie powództwa o wyłączenie wspólnika ze spółki z ograniczoną odpowiedzialnością stanowić może optymalne rozwiązanie, pozwalające na uratowanie względnie prawidłowego funkcjonowania spółki, pomimo wystąpienia okoliczności, które utrudniają lub wręcz uniemożliwiają zgodną współpracę wszystkich wspólników. Ze względów praktycznych, wytoczenie powództwa każdorazowo powinno zostać poprzedzone nie jedynie konsultacją od strony prawnej, ale i analizą ekonomiczną stanu spółki, pozwalającą na określenie wartości przejęcia udziałów wspólnika, którego wyłączenie ma dotyczyć. W przypadku, gdy wynik analizy prowadzi do wniosku, iż przejęcie udziałów przez pozostałych wspólników okaże się niemożliwe (ich wartość jest zbyt wysoka), nie zamyka to drogi dla wytoczenia powództwa przy założeniu, że udziały przejmie osoba trzecia (zewnętrzny inwestor).